Wnioski i rekomendacje
Reforma kształcenia w zawodach, wyodrębnienie szkół branżowych i 5-letnich techników, a przede wszystkim uwzględnienie w ofercie edukacyjnej 10 godzin obligatoryjnych zajęć z zakresu doradztwa edukacyjno-zawodowego, to nowa szansa na to, aby ofertę doradczą dostosować zarówno do potrzeb i oczekiwań uczniów, jak i wyzwań dynamicznie zmieniającego się rynku pracy.
Zmiana relacji między pracodawcą a pracownikiem, rozpowszechnienie elastycznych form zatrudnienia, a także dynamika przemian w poszczególnych zawodach, sprawiają, że myślenie o przygotowaniu młodzieży do efektywnego działania w różnych kontekstach aktywności zawodowej staje się poważnym wyzwaniem. Postulat, że szkoła powinna przygotować ucznia do funkcjonowania na rynku pracy, jest stwierdzeniem bezspornym i niekontrowersyjnym. Jeśli jednak podjąć się próby zoperacjonalizowania tego celu, to okazuje się, że jest to zadanie nieoczywiste. Wynika to głównie z faktu, iż rynek pracy nie jest statyczny. Przyjmuje się, że jedyną stałą jego cechą jest właśnie zmienność. To powoduje, iż redefinicji wymagają cele postrzegane jako najważniejsze w doradztwie zawodowym w szkołach ponadpodstawowych. Współczesne ścieżki karier mają często przebieg nietypowy, skomplikowany i nieprzewidywalny. Przy takim założeniu szkoła jest miejscem, w którym uczeń może nauczyć się podstawowych zasad myślenia o projektowaniu własnej, indywidualnej ścieżki edukacyjnej i zawodowej oraz kluczowych umiejętności, koniecznych, aby zaplanować, zrealizować i przemyśleć preferowane przez siebie wybory.
Celem tego artykułu jest próba zaakcentowania tych przesłanek, które warto uwzględniać, przygotowując oferty doradcze dla szkół branżowych, techników i szkół policealnych. Już na początku chcę zwrócić uwagę, iż o ile dla klas 7. i 8. szkoły podstawowej oraz liceów można przygotować wspólną propozycję dla wszystkich uczniów kształcących się na danym etapie, o tyle w wypadku szkół kształcących w zawodach powinno się uwzględniać specyfikę zawodu i branży. Trudno zatem mówić o jednorodnej, spójnej i wystandaryzowanej ofercie doradczej dla uczniów kształcących się w zawodach. Poza treściami ogólnymi, podstawowymi, wspólnymi dla wszystkich, program doradztwa w poszczególnych szkołach powinien być dostosowany do specyfiki nie tylko lokalnych rynków pracy, ale także do typowych cech zawodów i branż.
W tym opracowaniu nawiążę do trzech zagadnień związanych z projektowaniem oferty wsparcia doradczego dla uczniów kształcących się w zawodach. Będą to cele doradztwa na tym etapie edukacyjnym, proponowane obszary tematyczne oraz preferowane role i zadania doradcy lub nauczyciela realizującego zajęcia z doradztwa zawodowego.
Cele doradztwa zawodowego w szkołach kształcących w zawodach
Jak zauważa B. Wojtasik[1], przygotowanie ucznia do życia i pracy w warunkach ciągłej zmiany wymaga wypracowania nowego sposobu myślenia o celach doradztwa zawodowego w szkołach, także tych ponadpodstawowych. Rynek pracy to jeden z najważniejszych kontekstów analizowania sytuacji zawodowej młodzieży, ale nie jedyny. Projektując cele doradztwa zawodowego w szkołach kształcących w zawodach, warto na to zagadnienie spojrzeć szerzej.
W postrzeganiu roli doradztwa zawodowego skierowanego do młodzieży można zidentyfikować dwie skrajne postawy[2]. Pierwsza z nich akcentuje rynek pracy jako podstawowy czynnik warunkujący kierunek celów doradztwa zawodowego. Zwolennicy takiego sposobu myślenia formułują opinie podkreślające konieczność dopasowania oferty edukacyjnej do potrzeb rynku. W ich wypowiedziach dominują określenia „alokacja zasobów”, „zawody nadwyżkowe i deficytowe” oraz „bezrobocie”. Celem tak pojmowanego doradztwa jest, z jednej strony, takie przygotowanie ucznia, aby nie został bezrobotnym absolwentem, a z drugiej, zadbanie o to, aby rynek pracy otrzymał odpowiednio przygotowanych pracowników. Można odnieść wrażenie, że ten drugi cel uznawany jest za priorytetowy. W tej perspektywie uczeń postrzegany jest jako „zasób ludzki”, który powinien być przygotowany do efektywnej realizacji zadań wynikających z paradygmatu gospodarki opartej na wiedzy. Szkoły, szczególnie zawodowe, w tym ujęciu odgrywają rolę instytucji przygotowujących kadry dla gospodarki i rynku pracy. Druga postawa to podkreślanie znaczenia indywidualnej odpowiedzialności za własne życie, w tym karierę zawodową. Zakłada się, iż kluczowym celem doradztwa zawodowego jest szeroko rozumiane dobro osoby radzącej się. W praktyce oznacza to wzmacnianie refleksyjnego i krytycznego namysłu nad kierunkiem rozwoju, decyzyjnością, świadomością aspiracji i wartości, ustalaniem priorytetów. W tej perspektywie uwzględnia się także mnogość ról, które uczeń będzie odgrywał w życiu, i podkreśla się znaczenie wypracowania możliwie najpełniejszej ich komplementarności. Te dwie perspektywy nie są wobec siebie opozycyjne. Są one skrajnymi wartościami continuum dotyczącego postrzegania napięcia pomiędzy indywidualnymi preferencjami jednostki a wymaganiami rynku pracy.
Podstawowym celem doradztwa zawodowego na tym etapie edukacyjnym jest kształtowanie postaw profesjonalnych. Formułowanie celów ukierunkowanych wyłącznie na profilaktykę bezrobocia oraz rozwijanie umiejętności związanych z poszukiwaniem pracy jest podejściem, w mojej opinii, zdecydowanie zbyt wąskim. Cel ten warto uszczegółowić poprzez wskazanie tych zadań, które mogą być realizowane podczas zajęć z doradcą. Są to:
  • (od)budowanie poczucia własnej wartości ucznia,
  • wzmacnianie autorefleksji na temat własnych zasobów karierowych,
  • rozwijanie umiejętności wykorzystywania szans na rynku pracy,
  • wzmacnianie zatrudnialności (employability),
Pierwszy cel związany jest z przekazem, który niestety nadal w niektórych gimnazjach i szkołach podstawowych jest powielany przez nauczycieli. Uczniowie niekiedy otrzymują informację, że do szkół branżowych trafiają najsłabsi lub sprawiający problemy wychowawcze. Dla doradców jest oczywiste, iż przekaz ten jest fałszywy, jednak wielokrotnie uczniowie idą do szkół zawodowych z poczuciem porażki i niepowodzenia edukacyjnego. Zadaniem doradcy jest odbudowywanie poczucia wartości ucznia także poprzez wskazywanie, iż sukces w zawodzie nie jest warunkowany (wyłącznie) wynikami w nauce. Wiąże się to z drugim celem, czyli wzmacnianiem świadomości własnych zasobów karierowych w kontekście wybranego zawodu. Nie jest to już tylko „samopoznanie”, które realizowane jest w 7. i 8. klasie szkoły podstawowej. Uczeń powinien zyskiwać wiedzę na temat zasobów (indywidualnych, społecznych) stanowiących jego mocną stronę, ale także tych słabszych i mogących stanowić ograniczenia i bariery. Ta wiedza powinna być łączona z potrzebą rozwijania indywidualnej odpowiedzialności ucznia za rozwój własnych talentów, uzdolnień i zasobów. Warto podkreślić, iż celem doradztwa zawodowego na tym etapie nie jest wyłącznie przygotowanie do wejścia na rynek pracy, ale także do efektywnego w nim funkcjonowania. To przygotowanie nie ogranicza się do wiedzy i umiejętności zawodowych. Kluczowe znaczenie mają także kompetencje społeczne. Inspiracją do takiego postrzegania celów doradztwa zawodowego może być model kompetencji opracowany przez S. Hasse i J. Francis-Smythe[3]. Autorzy w modelu zatytułowanym „wskaźnik kompetencji kariery” wskazali znaczenie takich obszarów kompetencyjnych, jak:
  • umiejętność wyznaczania celów i planowania kariery zawodowej,
  • umiejętność samopoznania,
  • umiejętności związane z osiąganiem wydajności i efektywności w wykonywanych zadaniach,
  • umiejętności związane z realizacją kariery (np.: praca w zespole, rozwiązywanie problemów, zarządzanie czasem),
  • umiejętność poznania „polityki” organizacji (struktur formalnych i nieformalnych, relacji itp.),
  • umiejętność budowania relacji w ramach sieci kontaktów oraz monitoringu,
  • umiejętność autoprezentacji i zdobywania informacji zwrotnych.
W modelu tym zintegrowane zostały kompetencje twarde (zawodowe) oraz miękkie. Takie ujęcie kompetencji warunkujących funkcjonowanie na rynku pracy jest bardzo użyteczne w konstruowaniu odziaływań edukacyjnych i doradczych w szkole.
Kategorią inicjującą refleksyjne myślenie o karierze zawodowej i rynku pracy jest także kompetencja wyróżniająca. Pojęcie to pochodzi z koncepcji zarządzania strategicznego i oznacza cechę odróżniającą od konkurencji. W wypadku ucznia jest to potrzeba pozytywnego wyróżnienia się na tle innych absolwentów swojego rocznika oraz innych osób z branży, które w tym samym czasie będą próbowały odpowiednio ulokować się na rynku pracy. Myślenie oraz działanie w kategoriach kompetencji wyróżniającej ukierunkowuje aktywność ucznia w zakresie poszukiwań i wzmacniania indywidualnych i możliwie unikatowych kwalifikacji lub kompetencji. Takie podejście jest szczególnie przydatne do pracy z uczniami szkół zawodowych.
Celem jest również budowanie kompetencji określanej jako zatrudnialność (employability). Oznacza to, że każdy uczeń po ukończeniu kształcenia na poziomie ponadpodstawowym powinien mieć świadomość, w jaki sposób będzie analizowana i oceniana jego atrakcyjność na rynku pracy. Według propozycji C.M. Van der Heijde i B.I.J.M. Van der Heijde[4] zatrudnialność obejmuje pięć podstawowych wymiarów: elastyczność oznaczającą łatwe adaptowanie się do zmian na wewnętrznym i zewnętrznym rynku pracy, wiedzę zawodową, optymalizację i antycypację, czyli umiejętność przewidywania przyszłych zmian i indywidualnego przygotowania się do nich, umiejętność budowania relacji w grupie pracowniczej oraz identyfikowania się z celami i wartościami grupy, a także umiejętność utrzymywania równowagi pomiędzy różnymi rodzajami potrzeb i interesów zarówno na poziomie indywidualnym, grupowym, jak i organizacyjnym. Można te elementy potraktować jako profil absolwenta systemu edukacyjnego w obszarze kompetencji związanych z efektywnym funkcjonowaniem na rynku pracy. Mogą one także stanowić inspirujące przesłanki do opracowania przez doradców autorskich programów realizowanych w ich szkołach.
Treści
Zagadnienia omawiane podczas zajęć z doradztwa w szkołach kształcących w zawodach nie mogą być prostym rozwinięciem treści realizowanych w szkole podstawowej. W kontekście powyżej zarysowanych celów treści te powinny obejmować zagadnienia, które będą sprzyjać budowaniu postaw profesjonalnych i aktywności na rynku pracy. W projektach zajęć z doradztwa zawodowego dla ucznia uczącego się zawodu ważne jest także osadzenie tematyki w jego aktualnych doświadczeniach zawodowych. Przypomnę, że istotny jest także postulat dopasowania tematyki do rzeczywistych potrzeb ucznia warunkowanych specyfiką zawodu, do którego się przygotowuje, cech branży oraz środowiska pracy. Jako zagrożenie w tym obszarze postrzegam propozycje gotowych, uniwersalnych programów doradztwa dla szkół branżowych i techników. O ile w liceach takie rozwiązania są uzasadnione, o tyle w szkołach kształcących w zawodach mogą skutkować zbyt pobieżnym i ogólnym ujęciem czynników kształtujących ścieżki kariery w poszczególnych zawodach.
Poniżej chcę jednak wskazać przynajmniej obszary, których powinny dotyczyć tematy omawiane na zajęciach. Mogą stać się one inspiracją dla doradców do projektowania własnych, autorskich programów doradztwa zawodowego:
  • Obszar I – indywidualne zasoby karierowe;
  • Obszar II – wiedza o rynku pracy i procedurach aplikacyjnych;
  • Obszar III – kompetencje warunkujące sukces na rynku i w miejscu pracy;
  • Obszar IV – rozwój zawodowy i kształcenie ustawiczne;
  • Obszar V – profilaktyka niepowodzeń karierowych i zawodowych.
Role doradcy zawodowego
Uszczegółowienie tych obszarów i opracowanie konkretnych tematów należy – w mojej opinii – do zadań doradców zawodowych pracujących w szkołach kształcących w zawodach. Wynika to z faktu, iż doradztwo zawodowe w tych placówkach powinno być dopasowane do specyfiki zawodu, branży i cech rynku pracy (szczególnie lokalnego i regionalnego). Można zatem uznać, iż jakość ofert doradczych realizowanych w tych szkołach w znacznym stopniu będzie zależeć od przygotowania i zaangażowania doradców. Ich zadaniem będzie nie tylko przekazywanie wiedzy, ale także rozwijanie umiejętności i budowanie postaw sprzyjających efektywnemu funkcjonowaniu na rynku pracy. Zwłaszcza to ostatnie zadanie wydaje się ważne. Kształtowanie postaw – poza rozwijaniem wiedzy i wzmacnianiem preferowanych zachowań – obejmuje pracę w obszarze komponentu emocjonalno-oceniającego. W związku z tym koniecznym wydaje się analizowanie deklarowanych przez uczniów sądów, opinii i przekonań. Warto poznać, co rozumieją pod takimi kategoriami, jak sukces, etyka pracy, znajomości, kariera, profesjonalizm, i jakie znaczenia nadają tym pojęciom. Doradca, który w taki sposób będzie realizował oferty doradcze, będzie odgrywał nie tylko rolę eksperta, ale także analityka i krytycznego interpretatora. Oznacza to, iż jego celem będzie również uruchamianie krytycznego myślenia i refleksyjności wobec zjawisk i procesów zachodzących na rynku pracy. Takie podejście będzie ułatwiać uczniom podejmowanie działań związanych z indywidualnymi projektami karierowymi. Krytyczne podejście do informacji, do promowanych wzorów karier i kryteriów sukcesu może być pomocne w refleksji na temat możliwości urzeczywistniania własnych celów, priorytetów i wartości. W tym kontekście rolą doradcy będzie wzmacnianie wewnątrzsterowności ucznia i jego wewnętrznej motywacji do podejmowania decyzji i działań. Dla praktyki doradczej na tym etapie edukacyjnym punktem odniesienia powinny być przede wszystkim cele ukierunkowane na wzmacnianie kompetencji w zakresie krytycznego myślenia na temat relacji między indywidualnymi potrzebami, predyspozycjami, wartościami i zasobami a zewnętrznym kontekstem możliwości realizacji aspiracji zawodowych. W tej perspektywie rynek pracy staje się nie tylko celem, ale także kontekstem warunkującym realizację innych celów postrzeganych przez ucznia jako ważne.
Reforma kształcenia w zawodach i perspektywa możliwości uznawania kwalifikacji zdobytych poza systemem to przesłanki, w których świetle projektowanie ścieżek edukacyjnych staje się umiejętnością kluczową. Uczniowie powinni otrzymać możliwość nauczenia się oceniania jakości różnych propozycji edukacyjnych i karierowych. Umiejętność stosowania kryteriów oceny jakości ofert, ich adekwatności do rzeczywistych potrzeb jest przydatna nie tylko w kontekście najbliższych decyzji edukacyjnych i zawodowych. Można ją uznać za kompetencję transferowalną i jej znaczenie postrzegać w perspektywie nie tylko edukacji całożyciowej, ale także innych dziedzin życia. Można zatem przyjąć, iż rolą doradcy zawodowego w szkołach kształcących w zawodach jest budowanie mostów pomiędzy edukacją a rynkiem pracy i innymi obszarami życia ucznia.
Małgorzata Rosalska

[1] B. Wojtasik, Podstawy poradnictwa kariery. Poradnik dla nauczycieli, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2011.
[2] M. Rosalska, Doradztwo edukacyjno-zawodowe w perspektywie indywidualnych potrzeb ucznia, w: J. Pyżalski (red.), Wychowawcze i społeczno-kulturowe kompetencje współczesnych nauczycieli. Wybrane konteksty, the Qstudio, Łódź: 2015.
[3] S. Hasse, J. Francis-Smythe, Career Competences. A New Approach to Successful Individual Career Development, University of Worcester. Centre for People @ Work, 2006, dostępny: https:/eprints.worc.ac.uk/270/1/CareerCompsSh.JFS.pdf [data dostępu: 25.01.2018].[
[4] C. M. Van der Heijde i B.I.J.M. Van der Heijde, A competence-based and multidimensional operationalization and measurement of employability, Human Resource Management nr 45 (3), s. 449-76, 2006, dostępny: https://ris.utwente.nl/ws/portalfiles/portal/6432824 [data dostępu: 25.01.2018].

 


dr hab. Małgorzata Rosalska

Pedagog, doradca zawodowy, adiunkt w Zakładzie Kształcenia Ustawicznego i Doradztwa Zawodowego na Wydziale Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Specjalizuje się w problematyce doradztwa edukacyjno-zawodowego, polityki rynku pracy, edukacji dorosłych i polityki oświatowej. Współautorka programów doradztwa edukacyjno-zawodowego dla uczniów i nauczycieli szkół zawodowych („I Ty możesz kształcić mistrzów” oraz „Wiatr w żagle”). Autorka książek „Warsztat diagnostyczny doradcy zawodowego” (2012), „Dyrektor szkoły – administrator, menedżer, przywódca. Między szkolną codziennością a polityką oświatową” (2016). Współautorka książek „Między szkołą a rynkiem pracy. Doradztwo zawodowe w szkołach zawodowych” (2012), „Od marzeń do kariery. Poradnik dla uczniów i absolwentów szkół ponadgimnazjalnych (2013), „Wykorzystanie metod kreatywnych w przygotowaniu uczniów do wyboru zawodu. Propozycje rozwiązań metodycznych” (2014).

 

Publikacja „Między szkołą a rynkiem pracy. Doradztwo zawodowe w szkołach zawodowych” (Warszawa 2012) adresowana jest do nauczycieli i doradców pracujących z uczniami kształcącymi się w zawodach. Proponowane tematy dotyczą specyficznych zadań, problemów i wyzwań, z którymi spotykają się uczniowie przygotowujący się do profesjonalnego funkcjonowania na rynku pracy.

W książce przedstawiono następujące scenariusze zajęć:
– Kariera w górę czy w głąb?
– Zasoby – szczęściu warto sprzyjać
– Masz wybór – masz wpływ
– Dobry plan – droga do sukcesu
– Kompetencje i kwalifikacje
– Jak zaprezentować się na rynku pracy
– A może praca za granicą?
– Fachowiec – kto to taki?
– Praca po znajomości? A dlaczego nie?
– I Ty możesz zostać szefem
– W grupie siła