Wnioski i rekomendacje
O znaczeniu wiedzy zawodoznawczej w projektowaniu kariery pisałam w dziewiątym numerze czasopisma.Tym razem chcę zaproponować kilka konkretnych rozwiązań metodycznych, które można wykorzystać do poszerzania wiedzy o zawodach i rynku pracy. Wydaje się to istotne, gdyż dla uczestników zajęć doradztwa zawodowego tematyka zawodoznawcza nie jest szczególnie atrakcyjna, tym bardziej że najczęściej są zainteresowani różnymi branżami i zawodami. Trudno więc zaspokoić potrzeby całej grupy. Łatwiejsze do realizacji wydają się zagadnienia dotyczące samopoznania czy podejmowania decyzji. Proponuję szukać rozwiązań metodycznych rozwijających umiejętność zdobywania informacji o zawodach i rynku pracy oraz ich krytycznej analizy. Ze względu na dominującą rolę internetu w pozyskiwaniu danych ważnym celem jest także rozwijanie umiejętności krytycznej oceny jakości źródeł oraz ich aktualności i poprawności merytorycznej. Warto zwracać uwagę na to, aby zadania zawodoznawcze ukierunkowane były nie tylko na poszerzanie wiedzy, ale także wzmacniały myślenie o korzyściach i ograniczeniach wynikających z pracy w danym zawodzie.
Najczęściej wykorzystuje się teczki zawodów lub portfolia dotyczące konkretnego zawodu lub całej branży. Metody te służą kumulowaniu wiedzy, ale nie zawsze aktywizują refleksję i krytyczne myślenie. Nie zniechęcam do ich stosowania, ale sugeruję, by się zastanowić, w jakim zakresie realizują one cele edukacyjne i doradcze. Sięgając po nie, warto zadbać o ich ciekawą formułę, proponując zamiast teczki opracowanie przez ucznia np. filmu lub prezentacji. Zaprezentowane metody nadają się do wykorzystania w pracy z grupą i sprzyjają aktywizacji wszystkich uczestników. Niektóre można zastosować także w doradztwie indywidualnym. W praktyce edukacyjnej doradztwo zawodowe realizowane jest przede wszystkim w ramach zajęć z całą klasą, dlatego więcej uwagi poświęcę metodom skutecznym w doradztwie grupowym. Wskażę te, które w mojej opinii w największym stopniu nadają się do realizacji tematów związanych z rozwijaniem wiedzy o zawodach i rynku pracy.
Dyskusje i debaty
Dyskusja ma wiele zalet. Z powodzeniem może być wykorzystana podczas zajęć zawodoznawczych. Nie mam jednak na myśli sytuacji, kiedy na zadawane grupie pytania odpowiadają ciągle ci sami trzej, czterej uczniowie, ani klasycznej pogadanki, podczas której osobą dominującą i ukierunkowującą przebieg rozmowy jest doradca lub nauczyciel. We współczesnej dydaktyce wymienia się około dziesięciu różnych typów dyskusji stosowanych w nauczaniu zarówno przedmiotów ścisłych, jak i humanistycznych. Dyskusja jest metodą nauczania polegającą na wymianie zdań pomiędzy jej uczestnikami, którzy mogą wyrażać własne przekonania lub przytaczać poglądy innych osób. Potocznie rozumie się ją jako sposób przekonywania do danej opinii, ale nie zawsze celem jest rozstrzygnięcie dyskutowanej kwestii spornej. Czasem służy tylko do zaprezentowania informacji i opinii, uczestnicy nie walczą z sobą. Niezależnie jednak od formy dyskusja jest bardzo dynamiczna i angażuje zarówno uczestników, jak i obserwatorów. Wydaje się więc naturalną metodą do realizacji zadań związanych z doradztwem zawodowym. Jej podstawowym atutem jest wysoki poziom zaangażowania uczniów. Rola doradcy polega na wspomaganiu uczniów w procesie przygotowawczym i w trakcie przeprowadzania debaty.
Warto wykorzystać dyskusje na zajęciach dotyczących tematyki zawodoznawczej. Są one doskonałą okazją nie tylko do omówienia konkretnego zagadnienia lub problemu. To także sprzyjająca przestrzeń do rozwijania kompetencji społecznych, jak np. komunikowanie się, rozwiązywanie konfliktów, argumentowanie i praca zespołowa. Podkreślając użyteczność tej techniki wspierania procesu podejmowania decyzji edukacyjnych i zawodowych przez uczniów, warto zauważyć, iż poza funkcjami informacyjną i edukacyjną pełni ona istotną funkcję identyfikacji osobistej – poprzez komunikację możliwe jest utożsamianie się uczestników zajęć z poglądami innych (lub odrzucania ich), co ułatwia wzmacnianie przekazywanych wzorów zachowań i wartości[1].
Dyskusja może być skuteczną techniką zapoznawania się z konkretnymi branżami i zawodami. Do realizacji tego celu najlepiej nadają się trzy jej rodzaje[2]:
  • Dyskusja „za i przeciw“
Ten rodzaj dyskusji służy przede wszystkim do przekonywania lub rozstrzygania sporów. Poza wątkiem merytorycznym uczy przygotowywania argumentów wspierających i negujących tezę. Daje więc możliwość przeanalizowania obu aspektów zagadnienia. Najbardziej przydatne są w związku z tym tematy kontrowersyjne, takie, do których nie jest trudno znaleźć mocne argumenty za i przeciw. Dyskusja taka, aby była przydatna w doradztwie zawodowym, powinna być szczegółowo przemyślana i zorganizowana. Warto proponować tematy nieoczywiste, jak np. „Czy można mówić o zawodach przyszłości?”, „Czy potrzebuję szkoły, aby nauczyć się zawodu?”.
  • Debata oksfordzka
Ten rodzaj dyskutowania wywodzi się ze środowiska angielskich uniwersytetów, gdzie był stosowany jako jedna z najpopularniejszych metod nauczania różnych przedmiotów, zwłaszcza humanistycznych. Tradycja ta wpłynęła na ukształtowanie się ścisłej struktury debaty oksfordzkiej i jej uporządkowanie. W metodyce pojawiają się różne jej warianty, ale modyfikacje te nie naruszają jej tradycyjnych zasad. Zadania wszystkich uczestników debaty oksfordzkiej są podobne do funkcji uczestników klasycznej dyskusji „za i przeciw”, tyle że są ściślej określone, bardziej sformalizowane i oceniane przez sędziów oraz obserwatorów. W pracy doradcy zawodowego debata oksfordzka może być wykorzystana jako forma przekazania wiedzy oraz kształtowania umiejętności – argumentowania, wystąpień publicznych, logicznego myślenia i wypowiadania się.
  • Dyskusja panelowa
Ten sposób analizowania tematu różni się od dyskusji „za i przeciw” tym, że nie służy do rozstrzygania sporów, a jedynie do prezentowania różnych aspektów omawianego zagadnienia. Dlatego zamiast formowania dwóch zespołów prezentujących argumenty do dyskusji panelowej zaprasza się ekspertów, którzy zajmują się tym samym zagadnieniem, ale z różnych perspektyw. Na przykład, jeśli omawiana jest kwestia praktyk zawodowych, można zaprosić pracodawcę, nauczyciela przedmiotu zawodowego i absolwenta szkoły. W warunkach szkolnych w role ekspertów mogą wcielić się uczniowie, którzy przygotują i zaprezentują wybrane aspekty zagadnienia pozostałym uczniom. Jeśli jednak pozwalają na to warunki, warto – zwłaszcza na potrzeby lekcji zawodoznawczych – zaprosić osoby z zewnątrz, ekspertów, np. osoby wykonujące dany zawód lub specjalistów rynku pracy, edukatorów i analityków.
Obserwacja zawodowa (job shadowing)
Jest to jedna z wielu metod poznawania wybranego zawodu. Rozbudowane jej wersje mogą przypominać praktyki. Job shadowing definiowany jest jako doświadczenie, dzięki któremu uczeń poznaje zawód, którym jest zainteresowany, spędzając dzień na towarzyszeniu doświadczonemu pracownikowi w wykonywaniu jego obowiązków. Uczestnicy obserwacji zawodowej mają szanse zapoznać się z przestrzenią, w jakiej wykonuje się dany zawód, umiejętnościami niezbędnymi do realizacji zadań zawodowych, potrzebną wiedzą. Uczeń ma także szansę dowiedzieć się, które z umiejętności nabywanych w szkole są niezbędne do wykonywania danego zawodu. W zasadzie każde miejsce pracy może być użyte do obserwacji zawodowej, jeżeli pozwalają na to warunki bezpieczeństwa. Job shadowing jest jedną z metod stosowanych w doradztwie zawodowym na poziomie szkół podstawowych i ponadpodstawowych[3]. Sięga się po nią także w doradztwie zawodowym dla dorosłych, którzy myślą o rekwalifikacji. Pozwala poznać wiele aspektów zawodu w krótkim czasie, a także zweryfikować teoretyczną wiedzę o danej profesji. Dodatkowo uczestnik obserwacji ma szanse doświadczyć, jak dany zawód wykonywany jest w konkretnej firmie, a więc także poznać np. zasady funkcjonowania korporacji czy małych firm. Warto też odnotować, iż ten sposób zapoznawania się z zawodem jest często proponowany w ramach projektów ukierunkowanych na rozwijanie kompetencji zawodowych pracowników, np. w ramach programu Erasmus+.
Wycieczki zawodoznawcze
Wycieczki zawodoznawcze należą do tej samej grupy metod doradczych co job shadowing i spotkania z przedstawicielem zawodu – umożliwiają nawiązanie kontaktu z osobami wykonującymi dany zawód, będącymi ekspertami w swojej dziedzinie i mogącymi się podzielić doświadczeniem z tymi, którzy starają się wybrać odpowiednią dla siebie ścieżkę kariery. Pomagają uczniom poznać wszystkie aspekty danej profesji – od niezbędnej edukacji, przez plusy i minusy wykonywania zawodu, szanse na rynku pracy, zarobki, po ścieżki kariery. Jak wszystkie zajęcia zawodoznawcze muszą być starannie przygotowane. Warto traktować je jako materiał źródłowy. Nauczyciel powinien przeprowadzić co najmniej jedną lekcję wstępną i przydzielić zadania podsumowujące tak, aby uczniowie podczas wizyty jak najwięcej skorzystali. Warto wykorzystać wywiad informacyjny jako podstawę do przygotowania listy pytań zadanych w trakcie wycieczki. Klasa może być podzielona na grupy, z których każda będzie odpowiadać za zebranie konkretnych informacji. Ułatwi to uczniom koncentrację na wybranym zagadnieniu i pozwoli ukierunkować pracę nad zadaniami podsumowującymi wizytę w zakładzie pracy.
Spotkania z przedstawicielami zawodów
Spotkania to jedna z najpopularniejszych form przekazywania wiedzy o zawodzie. Mają wiele zalet. Uczniowie mogą zadać pytania osobie, która wykonuje dany zawód – jest więc ekspertem. Są też dobrym przygotowaniem do wycieczki zawodoznawczej lub obserwacji zawodowej. Warto podkreślić znaczenie tej metody w rozwijaniu kompetencji społecznych i wzmacnianiu zachowań z obszaru kultury osobistej. Spotkanie z przedstawicielem zawodu powinno być rzetelnie przygotowane, aby spełniło swoje zadania. Uczniowie powinni zdawać sobie sprawę z tego, dlaczego spotykają się z daną osobą. Jeżeli spotkania odbywają się cyklicznie, warto zadbać o to, aby były powiązane tematycznie. Można zaproponować spotkania z przedstawicielami zawodów z poszczególnych branż, środowisk pracy lub z osobami, które w swojej pracy odniosły sukces.
Case study
Studium przypadku to bardzo użyteczna forma pracy doradczej. Aby odegrało swoją rolę, należy uwzględnić dwa warunki: powinno być dobrze skomponowane oraz omówione w sposób umożliwiający transfer wniosków i odczytanie ich jako przydatnych do analizy sytuacji konkretnego ucznia. Dzięki tej technice młodzi ludzie uczą się analizy sytuacji na podstawie dostępnych informacji i danych, rozwijają umiejętności poszukiwania optymalnych rozwiązań problemu, uczą się podejmowania decyzji, oceny szans i zagrożeń, a przez porównywanie różnic w podejściu do problemu mogą też stać się bardziej otwarci na inne, nietypowe i nieszablonowe propozycje rozwiązań. Zaletą tej metody jest także możliwość sprawdzenia jak wiedzę teoretyczną można wykorzystać do rozwiązywania realnych problemów. Analizy przypadków dokonuje się najczęściej poprzez pracę w małych grupach, co uruchamia mechanizm uczenia się od siebie i synergii. Uczniowie generują najczęściej dużo więcej alternatywnych rozwiązań niż podczas pracy indywidualnej lub dyskusji na forum. Technikę tę można wykorzystać np. do omawiania takich zagadnień, jak profilaktyka niepowodzeń na rynku pracy, sytuacje autoprezentacyjne oraz rekrutacyjne czy projektowanie ścieżek rozwoju zawodowego[4].
Dobrze opracowane studium przypadku musi być wyraźnie ukierunkowane na precyzyjnie określony cel. Kolejnym krokiem jest opisanie sytuacji w taki sposób, aby w tekście znalazło się odpowiednio dużo informacji umożliwiających uczniom wnioskowanie i projektowanie propozycji rozwiązań. Tekst musi być napisany językiem prostym, zrozumiałym dla ucznia i adekwatnym do opisywanej rzeczywistości. Opisywana sytuacja czy analizowany problem powinny być także postrzegane przez uczniów jako ważne i dotyczące ich sytuacji. Analizowanie abstrakcyjnych i oderwanych od ich doświadczeń przypadków nie będzie sprzyjało zaangażowaniu uczniów.
Praca z materiałem źródłowym
Materiałami źródłowymi mogą być akty prawne, raporty, opracowania, fragmenty publikacji, notki prasowe, ogłoszenia rekrutacyjne, strony internetowe, fragmenty filmów fabularnych lub dokumentalnych, artykuły z czasopism branżowych. Istotne jest, aby były aktualne, poprawne merytorycznie i z jakiegoś powodu interesujące dla uczestników zajęć. W zakresie wiedzy zawodoznawczej często korzystam z portalu Mapa Karier[5], Informatora o zawodach szkolnictwa zawodowego[6] i portalu Zintegrowany System Kwalifikacji[7]. Chętnie wykorzystuję też artykuły z prasy branżowej lub wywiady z osobami, które w swoim zawodzie odniosły sukces. W pracy doradczej z osobami dorosłymi, które myślą o rekwalifikacji, wykorzystuję także publikacje lub raporty ukazujące ciemniejsze strony pracy w danej branży lub trudniejsze aspekty rynku pracy[8]. Praca z materiałem źródłowym, poza aspektem poznawczym, uczy krytycznego odnoszenia się do informacji.
W sytuacji natłoku danych istotne jest pytanie o ich wartość i przydatność. W związku z tym, iż wiedza dotycząca rynku pracy dość szybko się dezaktualizuje, konieczne jest rozwijanie umiejętności uważnego, analitycznego i krytycznego podejścia do pozyskiwanych danych.
Testy wiedzy
Czasem warto skonfrontować swoją wiedzę z tym, co rzeczywiście dzieje się na rynku pracy lub w danej branży. Mimo że testy nie są ulubioną formą pracy uczniów, dają szybką i rzeczową informację zwrotną. Mogą mieć formę tradycyjną, papierową, ale warto przygotować także oferty bardziej „przyjazne” uczniom. W tym zakresie korzystam z takich aplikacji jak Kahoot!, Quizizz czy Socrative.
Metody rozpoznawania przekonań
Ostatnia grupa metod, którą chcę wskazać, nie dotyczy bezpośrednio wiedzy zawodoznawczej, ale w znacznym stopniu związana jest z refleksją nad czynnikami warunkującymi decyzje i wybory zawodowe. Rozpoznawanie przekonań dotyczących rynku pracy i aktywności zawodowej w poszczególnych branżach może ujawnić nie tylko, co uczestnicy sądzą na temat zawodu, ale także, jakie wiążą z nim nadzieje i jakie przewidują trudności. Ta grupa metod daje ponadto możliwość ujawnienia deficytów wiedzy. Jest to istotna zaleta, tym bardziej że w praktyce doradczej stosunkowo często można zauważyć, że zarówno młodzież, jak i dorośli podejmują decyzje zawodowe bardziej na podstawie własnych przekonań i opinii niż zweryfikowanych i aktualnych danych.
Przekonania są podstawą ocen, interpretacji, na ich podstawie nadaje się znaczenie i wartość. To one stanowią perspektywę oglądu rzeczy, zjawisk i procesów. Są bardzo silnym czynnikiem modyfikującym decyzje edukacyjne i zawodowe. Najczęściej dotyczą znaczenia i roli edukacji, nauki, pracy, zawodu, kariery oraz sukcesu. Zadaniem doradcy jest pomoc w rozpoznawaniu przekonań i ich konsekwencji dla sposobu myślenia o karierze edukacyjnej i zawodowej. Szczególnym momentem, w którym warto zwrócić uwagę na przekonania, są sytuacje podejmowania decyzji o kolejnych etapach edukacyjnych lub o wyborze zawodu. Poprzez odpowiednio dobrane ćwiczenia lub w trakcie rozmowy doradca może rozpoznać, na podstawie jakich przesłanek uczeń dokonuje wyboru. Takie rozpoznanie daje szansę na wskazanie konsekwencji przyjętego sposobu myślenia i ewentualną korektę założeń.
W pracy nad rozpoznawaniem przekonań sprawdzają się techniki projekcyjne oraz różnego typu kwestionariusze. Szczególną wartość metodyczną ma technika Q-sort. Polega ona na sortowaniu stwierdzeń według wcześniej przyjętego kryterium na określonej skali[9]. W doradztwie zawodowym Q-sort może mieć bardzo różnorodne zastosowanie – np. przy rozpoznawaniu wartości, przekonań i aspiracji. Praca tą techniką polega na opracowaniu zestawu danych do sortowania oraz zaproponowaniu kryteriów i układu sortowania. Sortowanie i nadawanie znaczeń może odbywać się indywidualnie lub może to być sposób na pracę w małych grupach. Prezentacja wyników pracy poszczególnych grup odbywa się na forum.
Umiejętny dobór metod
Rozwiązań metodycznych w zakresie rozwijania wiedzy zawodoznawczej jest bardzo dużo. Ograniczenie stanowi przede wszystkim kreatywność i zaangażowanie doradcy lub nauczyciela. Chcę jednak mocno podkreślić, iż nie metody są najważniejsze w efektywnej pracy doradczej. Zdecydowanie bardziej istotna jest umiejętność ich dobierania ze względu na cel, jaki chcemy osiągnąć. Jedne rozwiązania służą prostemu kumulowaniu wiedzy, inne pogłębianiu refleksji czy rozwijaniu takich transferowalnych kompetencji, jak krytyczne myślenie czy ocena użyteczności informacji w procesie podejmowania decyzji. Dobór metody jest zawsze wtórny wobec celu, który został zaplanowany. Kreatywny i uważny doradca zawodowy będzie dbał o to, aby stosowane przez niego rozwiązania metodyczne były dopasowane nie tylko do przewidywanych rezultatów zajęć, ale także do cech, możliwości i potrzeb grupy, z którą pracuje.
Małgorzata Rosalska

[1] Zob. K. Tomasik, Rola i znaczenie debaty publicznej na rzecz edukacji, w: I. Nowosad, I. Mortag, J. Ondrakova (red.), Jakość życia i jakość szkoły. Wprowadzenie w zagadnienia jakości i efektywności pracy szkoły, Zielona Gora 2010, s. 90.
[2] Zob. H. Dołęga-Herzog, M. Rosalska, Wykorzystanie metod kreatywnych w przygotowaniu uczniów do wyboru zawodu, Warszawa 2014, s. 38.
[3] Tamże, s. 43.
[4] Tamże, s. 56.
[5] mapakarier.org.
[6] doradztwo.ore.edu.pl.
[7] www.kwalifikacje.gov.pl.
[8] Zob. K. Fejfer, Zawód. Opowieści o pracy w Polsce. To o nas, Wydawnictwo Czerwone i Czarne, Warszawa 2017; M. Szymaniak, Urobieni. Reportaże o pracy, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2018.
[9] A. Brzezińska, J. Brzeziński, Skale szacunkowe w badaniach diagnostycznych, w: J. Brzeziński (red.), Metodologia badań psychologicznych. Wybór tekstów, Warszawa 2004, s. 270.


dr hab. Małgorzata Rosalska, prof. UAM
Jest pedagogiem, doradcą zawodowym, profesorem w Zakładzie Kształcenia Ustawicznego i Doradztwa Zawodowego na Wydziale Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Specjalizuje się w problematyce doradztwa edukacyjno-zawodowego, polityki rynku pracy, edukacji dorosłych i polityki oświatowej. Współtworzyła programy doradztwa edukacyjno-zawodowego dla uczniów i nauczycieli szkół zawodowych („I Ty możesz kształcić mistrzów” oraz „Wiatr w żagle”). Jest autorką książek „Warsztat diagnostyczny doradcy zawodowego”(2012), „Dyrektor szkoły – administrator, menedżer, przywódca. Między szkolną codziennością a polityką oświatową”(2016), a także współautorką takich publikacji, jak „Między szkołą a rynkiem pracy. Doradztwo zawodowe w szkołach zawodowych”(2012), „Od marzeń do kariery. Poradnik dla uczniów i absolwentów szkół ponadgimnazjalnych (2013) oraz „Wykorzystanie metod kreatywnych w przygotowaniu uczniów do wyboru zawodu. Propozycje rozwiązań metodycznych”(2014). Od 2019 r. jest ambasadorem EPALE – elektronicznej platformy na rzecz uczenia się dorosłych w Europie.

..