Współczesny rynek pracy jest trudny i nieprzewidywalny, głównie ze względu na dynamiczne zmiany gospodarcze. Uczniom w odnalezieniu się na nim pomagają doradcy zawodowi.
Doradców zawodowych wprowadzono na stałe do szkół. Ich zadaniem jest ukształtowanie edukacyjne i zawodowe dzieci, a także pomaganie w projektowaniu karier, aby były spójne z potencjałem uczniów.
Jak to jest zorganizowane w szkołach, a jak powinno wyglądać, najlepiej wiedzą sami zainteresowani. Przygotowanie uczniów do podejmowania decyzji edukacyjno-zawodowych jest zadaniem statutowym szkoły. Jest ona środowiskiem mającym bezpośredni wpływ na te decyzje i powinna świadczyć pomoc zarówno uczniom w wyborze kierunku kształcenia i zawodu, jak i wspierać rodziców.
Ważnym elementem modernizacji systemu edukacji, w tym przede wszystkim zawodowej, staje się wyposażenie uczniów w umiejętności przydatne przy podejmowaniu racjonalnych decyzji dotyczących wyboru zawodu, które będą miały wpływ na przebieg ich kariery zawodowej. Oznacza to konieczność stworzenia takiego systemu doradztwa zawodowego, który umożliwi młodym ludziom nie tylko poznanie oferty szkół zawodowych i wymagań, jakie stawiają kandydatom, ale także rozwijanie uzdolnień, umiejętności, kwalifikacji i zainteresowań.
Jak dużą rolę odgrywa szkolny doradca zawodowy?
Seneka powiedział, że jeśli ktoś nie wie, do którego portu płynie – żaden wiatr nie jest dobry. W przełożeniu na planowanie kariery zawodowej można powiedzieć – jeśli nie wiesz, co tobą kieruje, będziesz stać w miejscu. To problem wielu młodych ludzi, którzy nie mają konkretnego planu na przyszłość. Są bierni w zakresie poznawania rynku pracy, nie planują kariery zawodowej.
Szkolny doradca zawodowy, obok psychologa, pedagoga i logopedy, jest kolejną osobą wchodzącą w system pomocy psychologiczno-pedagogicznej oferowanej przez szkołę uczniowi i jego rodzicom. We współpracy z radą pedagogiczną ma on nie tylko koordynować działania orientacyjno-informacyjne szkoły, ale również – poprzez własne działania – dostarczyć uczniowi okazji do wzięcia odpowiedzialności za własne inicjatywy w planowaniu przyszłości zawodowej.
Doradca powinien także przygotować uczniów do radzenia sobie w sytuacjach trudnych, jak np. bezrobocie, adaptacja do nowych warunków pracy i mobilność zawodowa, oraz do permanentnej zmiany. Ważne jest również, aby młodzi ludzie, przed wybraniem wymarzonego zawodu, znaleźli jak najwięcej informacji na jego temat oraz poznali zakres obowiązków.
Kontakty z uczniami i nauczycielami zwróciły moją uwagę na ogromne znaczenie szkolnego doradcy zawodowego w placówce oświatowej. Dlatego postanowiłam podjąć próbę zbadania efektywności jego działań. Jednym z celów było ustalenie, jak uczniowie oceniają swoje przygotowanie do podjęcia decyzji dotyczącej wyboru zawodu oraz jak postrzegają w tym obszarze rolę doradcy zawodowego.
Kiedyś na dalszą drogę kształcenia lub pracy zawodowej duży wpływ miał wybór rodziców oraz „dziedziczenie” pewnych zawodów. Czynniki współcześnie kształtujące aspiracje młodych osób można podzielić na trzy grupy. To uwarunkowania psychologiczne, środowiskowe oraz pedagogiczne.
Uwarunkowania środowiskowe
Ta grupa czynników związana jest z funkcjonowaniem danej jednostki w rodzinie, szkole oraz grupie rówieśniczej. Rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze dziecka w sposób oczywisty wpływa na jego zainteresowania, pasje, podejmowane aktywności.
Na aspiracje młodzieży w szkole ma wpływ głównie nauczyciel (metody i środki, które wykorzystuje na zajęciach, sposób nauczania, postawa, kompetencje oraz wyznawane przez niego wartości) oraz oferta zajęć pozalekcyjnych (różnorodność, sposób ich prowadzenia, osoby prowadzące). Grupa rówieśnicza także może częściowo wpływać na aspiracje młodzieży, zwłaszcza w okresie adolescencji. Należąc do danej grupy, młody człowiek utożsamia się z innymi jej członkami, a tym samym może przyjąć od nich również pewne cele życiowe.
Uwarunkowania psychologiczne
Aspiracje w psychologii są definiowane jako dążenie do osiągnięcia nakreślonych celów, pragnienie realizacji wyższych wartości, jak np. różnego rodzaju ideały życiowe czy światopoglądowe. Jednym z ważnych czynników kształtujących poziom aspiracji są odniesione sukcesy i doznane niepowodzenia. Wysoka samoocena jest czynnikiem sprzyjającym wysokiemu poziomowi aspiracji i odwrotnie – niska samoocena prowadzi do kształtowania się niskiego poziomu aspiracji. W procesie kształtowania się samooceny aspiracji ważną rolę odgrywa obraz własnej osoby. Powstaje on w wyniku własnych doświadczeń oraz opinii i sądów formułowanych o danej osobie przez innych.
Uwarunkowania pedagogiczne
W szkole zachodzą szczególnie ważne i intensywne zjawiska oraz procesy wychowawcze. Uczniowie są oceniani, nabywają spore doświadczenia w zakresie własnych możliwości intelektualnych i innych, przeżywają sukcesy i niepowodzenia. Jednocześnie poddawani są oddziaływaniom grupy rówieśniczej, a także celowym oddziaływaniom nauczycieli. Szkoła, poprzez systematyczną działalność dydaktyczno-wychowawczą, zmierza do przekazania młodzieży norm uznanych za wartościowe społecznie i społecznie akceptowanych. Pomaga zatem w dokonywaniu właściwych wyborów, wskazuje wizje wartościowego życia, prezentuje godne upowszechniania wartości i cele życiowe. W tym rozumieniu programy wychowawcze i działalność wychowawcza są czynnikami pedagogicznymi, które warunkują także aspiracje.
Młody człowiek musi być przygotowany do funkcjonowania w nowej rzeczywistości, do podnoszenia swoich kwalifikacji, ustawicznego dokształcania się, zdobywania nowych umiejętności, przydatnych w podejmowaniu racjonalnych decyzji dotyczących wyboru zawodu. Dlatego tak ważna jest umiejętność planowania kariery edukacyjno-zawodowej, podejmowania trafnych decyzji i dokonywania wyborów. Planowanie nie jest jednak jednorazową decyzją, lecz procesem towarzyszącym nam przez całe życie. Profesjonalne poradnictwo zawodowe oraz działania z zakresu orientacji zawodowej pomagają w kształtowaniu kariery.
Co młodzież wie o zawodowym życiu? Wnioski z badań
Aby ustalić poziom wiedzy młodzieży o rynku pracy oraz rolę doradców zawodowych, przeprowadziłam badania ankietowe wśród uczniów szkół gimnazjalnych, technikum oraz liceum ogólnokształcącego. Wstępne wyniki pokazują, że o przyszłym zawodzie w ogóle nie myślało aż 35 proc. gimnazjalistów. Co więcej, 30 proc. ankietowanych zarówno z czwartej klasy technikum, jak i z trzeciej klasy liceum nie wie, kim chciałoby zostać w przyszłości. Niestety, większość uczniów, zarówno technikum (58 proc.), jak i liceum (63 proc.) nie zna swoich predyspozycji zawodowych. Okazało się, że tylko 54 proc. badanych korzystało z usług doradcy zawodowego, a pozostali nie mieli nawet szansy na takie zajęcia. Spotkania z doradcą zawodowym trwają zazwyczaj godzinę lekcyjną i są jednorazowe, co pozwala jedynie na zasygnalizowanie omawianych kwestii. Tymczasem poradnictwo zawodowe powinno być procesem, co wymaga stałej obecności doradców w placówkach szkolnych. Nadal największy wpływ na rozwój edukacyjno-zawodowy mają rodzice: 43 proc. (uczniowie technikum) i 60 proc (uczniowie liceum ogólnokształcącego).
Funkcjonowanie na wymagającym rynku pracy wymusza na pracownikach ciągłe dopasowywanie do zmieniających się okoliczności. Na przykład wybory edukacyjne powodowane modą mogą się okazać nietrafione po ukończeniu szkoły. Popularność danego zawodu generować będzie wielu specjalistów, których rynek pracy nie będzie mógł wchłonąć. Zatrudnienie w danej branży znajdą więc nieliczni, a pracodawcy będą mogli swobodnie wybierać spośród potencjalnych pracowników. Absolwenci zmuszeni będą do odkrywania innej ścieżki kariery i poszukiwania różnych możliwości zatrudnienia. Ta sytuacja spowoduje, że sukces na rynku pracy odniosą osoby umiejące odpowiednio zareagować w takiej sytuacji.
Szkolny doradca zawodowy to nie czarodziej, który z kapelusza wyciągnie gotowy pomysł na zawodowy sukces młodego człowieka. To raczej przewodnik, pokazujący, jak poznawać samego siebie i rozwijać mocne strony, by maksymalnie wykorzystywać szanse, jakie daje rynek pracy. Kluczem do skutecznego doradztwa zawodowego jest bowiem zrozumienie, że jest to proces mający swoją kontynuację w życiu zawodowym. I bez względu na to, czy jest realizowane w małej wiejskiej szkole, czy wielkomiejskim molochu, sprowadza się tak naprawdę do jednego – do wypracowania u młodego człowieka zdolności podejmowania decyzji i odwagi ponoszenia za nie odpowiedzialności. Odpowiedzialności, która cechować powinna zarówno nadawcę, jak i odbiorcę procesu doradczego w każdej szkole.
Sylwia Szwed
Źródła
Musialska K., 2008, Aspiracje życiowe młodzieży stojącej u progu dorosłości, Kraków.
Narkiewicz-Niedbalec E., 1997, Uczestnictwo w kulturze i aspiracje życiowe młodzieży szkolnej, Zielona Góra.
Porożyński H., 2001, Aspiracje życiowe młodzieży, „Edukacja”, nr 4.
Solińska U., 2014, Kształtowanie postawy przedsiębiorczości wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych jako przygotowanie do aktywności na rynku pracy, „Horyzonty Wychowania” t. 13, nr 28.
Sylwia Szwed
Ekspert rynku pracy. Menedżer i koordynatorka projektów edukacyjnych i biznesowych. Przez wiele lat zasiadała w zarządach firm pośrednictwa pracy, kształcenia i doradztwa zawodowego. Specjalizuje się w doborze kadr dla konsorcjów przemysłowych w całej Europie. Od kilku lat pasjonuje się doradztwem edukacyjno-zawodowym. Szkoli w tym zakresie nauczycieli, a pośredników pracy przygotowuje do trudnego rynku pracownika. Absolwentka studiów doktoranckich ekonomii. Wizjonerka i kreatorka biznesu.