Wnioski i rekomendacje
Proces projektowania kariery jest złożony. Obejmuje nie tylko różne zadania, ale także powinien uwzględniać obszary wymagające refleksji, takie jak samopoznanie, wiedza o rynku pracy, elementy procesu podejmowania decyzji oraz wiedza zawodoznawcza.
W tym artykule chcę nieco szerzej spojrzeć na znaczenie wiedzy zawodoznawczej w projektowaniu kariery. Wiedza ta jest istotna nie tylko w wyborze zawodu, ale także w procesie projektowania ścieżek kształcenia, budowania i rozwijania własnego profesjonalnego potencjału oraz rekwalifikacji. Poszerzenie wiedzy o kwalifikacjach wyodrębnionych w zawodach oraz charakterystykach poszczególnych profesji sprawia, że podejmowane decyzje są bardziej refleksyjne i racjonalne. Należy jednak także odnotować, iż zarówno w kontekście idei edukacji całożyciowej (lifelong learning), jak i całożyciowego poradnictwa (lifelong guidance), decyzji o wyborze zawodu nie można przypisywać wyłącznie do wczesnych etapów kariery zawodowej lub do poszczególnych etapów doradztwa w systemie edukacyjnym.
Drugim – dość oczywistym – argumentem świadczącym o tym, iż tematyka wiedzy zawodoznawczej jest ważna i aktualna, są ustawiczne zmiany zakresów i charakteru zadań zawodowych. Trudno wskazać zawody statyczne, w których nie zmienia się technologia pracy, nie unowocześnia się procedur i narzędzi oraz sposobu wykorzystywania technologii informacyjnych. Oznacza to, iż aktualizować wiedzę o branży i profesji powinny nie tylko osoby przygotowujące się do nauki zawodu, ale także aktywne zawodowo. Ma to szczególne znaczenie podczas projektowania edukacyjnych ścieżek rozwoju. Znajomość trendów i kierunków rozwoju branży ułatwia wybranie takich ofert edukacyjnych, które rzeczywiście będą wzmacniać potencjał pracownika.
Tradycyjnie rozumiane zawodoznawstwo obejmuje wiedzę o[1] :
1) zawodach i związanych z nimi pracach,
2) metodach i strategiach badania rynku pracy,
3) wykonawcach jako podmiotach pracy i zawodu,
4) pracodawcach jako podmiotach kreujących miejsca pracy,
5) pracownikach jako podmiotach świadczących profesjonalną pomoc poszukującym pracy, zmieniającym lub wybierającym zawód,
6) innych podmiotach rynku pracy, jak działacze polityczni czy samorządowi.
Ten zaproponowany przez Augustyna Bańkę podział porządkuje myślenie o kategoriach budujących wiedzę zawodoznawczą. Jest to obszerny katalog zagadnień, który daje strukturę do badań nad światem pracy i zawodów, ale jednocześnie może być podpowiedzią, jak komponować oferty doradcze ukierunkowane na wzmacnianie wiedzy zawodoznawczej. Dla doradców bezpośrednio pracujących z osobami przygotowującymi się do podjęcia decyzji o wyborze zawodu lub z osobami zastanawiającymi się nad zmianą charakteru swojej aktywności zawodowej szczególnie istotny jest obszar pierwszy – wiedza o zawodach i związanych z nimi pracach. Jemu chcę poświęcić szczególną uwagę w tym opracowaniu. Odniosę się do trzech zagadnień, które postrzegam jako najważniejsze w projektowaniu ofert edukacyjnych i doradczych związanych z rozwojem wiedzy zawodoznawczej – roli wiedzy zawodoznawczej w projektach karierowych, pożądanych cech tej wiedzy oraz jej komponentów.
Cele rozwijania wiedzy o zawodach
Odnosząc się do własnych doświadczeń doradcy zawodowego, uważam, że najważniejszą funkcją wiedzy zawodoznawczej jest profilaktyka niepowodzeń karierowych. Oczywiście skuteczność projektów karierowych zależy od wielu czynników, takich jak np. predyspozycje, zaangażowanie i motywacja, wsparcie otoczenia społecznego, dostępność zasobów i umiejętność skorzystania z nich, a nawet szczęście. Wiedza o zawodach, branżach i środowiskach pracy jest jednak, w mojej opinii, jednym z najważniejszych czynników sukcesu.
Mogę stwierdzić, iż uczniowie podejmujący decyzje edukacyjne i zawodowe częściej kierują się opiniami, przekonaniami, stereotypami oraz doświadczeniami innych niż faktami. Uczniowie, ale także ich rodzice i nauczyciele, mają wiele przekonań na temat zawodów prestiżowych, z przyszłością i bez przyszłości, zagrożonych bezrobociem i gwarantujących wysokie zarobki. Najczęściej jednak opinie te nie są poparte wiarygodnymi źródłami lub są formułowane na bardzo dużym poziomie generalizacji. Jednocześnie można zauważyć deficyty wiedzy o możliwościach i uwarunkowaniach kształcenia.
Powyższa uwaga szczególnie dotyczy nauczycieli, wychowawców i rodziców często formułujących opinie o nauczaniu zawodu na podstawie doświadczeń, które zdobyli, kształcąc się w systemie sprzed najnowszej reformy. Wiedza o typach szkół, kwalifikacjach wyodrębnionych w zawodach, kwalifikacyjnych kursach zawodowych, niestety, jest często szczątkowa lub nieaktualna. Dla doradców zawodowych ważnym wyzwaniem jest więc poszerzanie i aktualizowanie wiedzy dotyczącej nie tylko samych zawodów, ale także ścieżek kształcenia i możliwości rozwijania kompetencji zawodowych, także poprzez edukację nieformalną i pozaformalną. Tym bardziej że to przede wszystkim rodzice i nauczyciele modelują przekonania uczniów na temat zawodów i aktywności zawodowej.
Profilaktyka niepowodzeń karierowych to cel sformułowany na dużym poziomie ogólności. Uszczegóławiając go, chcę się odnieść do klasycznej koncepcji, wyróżniającej profilaktykę pierwszo-, drugo- i trzeciorzędową[2].Wydaje się ona bardzo inspirująca do rozważań nad potrzebą włączania wiedzy zawodoznawczej do ofert edukacyjnych i doradczych.
Profilaktyka pierwszorzędowa ma charakter prewencyjny, adresowana jest do szerokiej populacji. W przypadku projektów karierowych naturalnym środowiskiem jej realizacji jest szkoła podstawowa. To w trakcie obowiązkowych zajęć z doradztwa zawodowego uczniowie (a także pośrednio lub bezpośrednio ich rodzice) powinni otrzymać poprawną merytorycznie i aktualną wiedzę na temat zawodów i ścieżek kształcenia zawodowego. Im rzetelniej te zajęcia będą prowadzone, tym większa szansa na to, iż decyzje edukacyjne uczniów będą podejmowane na podstawie racjonalnych przesłanek.
Profilaktyka drugorzędowa skierowana jest do grupy podwyższonego ryzyka. W kontekście projektów karierowych mogą to być osoby kształcące się, które doświadczają rozczarowania bądź nie mają wystarczających zdolności czy predyspozycji, aby sprostać wyzwaniom danego zawodu. Praktyka doradcza dowodzi, iż nierzadko zdarzają się sytuacje, kiedy uczniowie szkół branżowych czy techników ujawniają swoje rozczarowanie, niezadowolenie, mówiąc, że oczekiwali czegoś innego. Może to wynikać z rozbieżności pomiędzy wyobrażeniami na temat pracy w zawodzie a codzienną pracą podczas praktyk. Praca doradcza w takich sytuacjach dotyczy poszukiwania alternatywnych rozwiązań. Nie zawsze oznacza to potrzebę zmiany kierunku kształcenia. Niekiedy jest to konfrontowanie oczekiwań i rzeczywistości, namysł nad realnymi predyspozycjami, a czasem nawet ich pogłębiona diagnostyka, szukanie takich środowisk pracy, które korespondują z oczekiwaniami, potrzebami lub możliwościami ucznia. Czasem rozwiązaniem jest też poszukiwanie komplementarnego do aktualnie zdobywanego zawodu projektu dalszej ścieżki zawodowej.
Profilaktyka trzeciorzędowa adresowana jest do osób doświadczających niepowodzeń, problemów związanych z pracą zawodową, a niekiedy nawet wypalenia zawodowego. Często są to osoby, które myślą o rekwalifikacji. W tym przypadku, poza oczywistymi zagadnieniami, jak ścieżki kształcenia, kwalifikacje w zawodach, miejsca kształcenia, możliwości pozyskiwania środków, omawia się także te aspekty, które warunkują to, na ile dany zawód jest dla radzącego się atrakcyjny i koresponduje z istotnymi na danym etapie życia wartościami, potrzebami i innymi rolami odgrywanymi w życiu. Pomocna może tu być koncepcja kotwic kariery Edgara Scheina, który na podstawie badań określił osiem wartości branych pod uwagę przy dokonywaniu wyborów  związanych z rozwojem zawodowym lub przy ocenie, czy dany zawód jest dla radzącego się atrakcyjny. Są to: profesjonalizm, przywództwo, autonomia i niezależność, bezpieczeństwo i stabilizacja, kreatywność i przedsiębiorczość, poświęcenie dla innych, wyzwanie oraz styl życia[3].
Uwzględnienie tej koncepcji w rozwijaniu wiedzy zawodoznawczej pozwala wyjść poza myślenie promowane przez wiele lat przez zwolenników teorii cechy i czynnika, w których wybór zawodu polegał na dość prostym dopasowywaniu zainteresowań lub predyspozycji do konkretnych zawodów. We współcześnie rozumianym doradztwie zakłada się, że decyzje zawodowe nie są podejmowane wyłącznie na podstawie takich zmiennych, jak zainteresowania, preferencje, predyspozycje czy uzdolnienia. Mają na nie wpływ także wartości, aspiracje, odgrywane role życiowe i cele. Te czynniki są zmienne w czasie. Zmieniają się nie tylko wraz z wiekiem osoby radzącej się, ale także warunkują się wzajemnie. Nowe role (np. zostanie rodzicem) wyzwalają lub dynamizują zmiany priorytetów i aspiracji. Oznacza to, iż podejmowanie decyzji karierowych jest zadaniem całożyciowym, a to z kolei wzmacnia postulat (konieczność) stałej aktualizacji wiedzy o zawodach, rynku pracy, ścieżkach edukacyjnych w ofertach edukacji formalnej, nieformalnej i pozaformalnej.
Cechy wiedzy zawodoznawczej
Wiedza o zawodach, branżach i rynku pracy powinna – w mojej opinii – spełniać dwa podstawowe kryteria: aktualności oraz poprawności merytorycznej. Postulaty te mogą się wydawać oczywiste, jednak urzeczywistnianie ich w praktyce doradczej stwarza niekiedy duże problemy. W tym miejscu odwołam się do przykładu, który miałam okazję obserwować w wielu szkołach podstawowych. Doradcy pracujący z uczniami w zakresie wiedzy zawodoznawczej często wykorzystują „Informator o zawodach szkolnictwa zawodowego” przygotowany przez Ośrodek Rozwoju Edukacji w Warszawie. Problemem jest to, iż drugie, aktualizowane wydanie z 2017 r., ukazało się tylko w wersji elektronicznej[4]. W wielu szkołach (szczególnie tych, które były gimnazjami) znajdują się informatory w wersji papierowej wydane w roku 2013.W obu edycjach szata graficzna jest identyczna. W tym roku szkolnym kilkakrotnie zauważyłam, że doradcy lub wychowawcy pracowali z wykorzystaniem informatora z roku 2013 zawierającego nieaktualne, mylne informacje. Tylko wydanie z roku 2017 jest spójne z założeniami reformy szkolnictwa zawodowego.
W tym kontekście niezwykle istotne jest zagadnienie źródeł wiedzy zawodoznawczej. Do etycznych aspektów pracy doradcy można zaliczyć dbałość o to, aby przekazywane dane były merytorycznie poprawne i aktualne. Warto korzystać ze źródeł sprawdzonych, w których rozróżnia się opinie i fakty, a prezentowane dane mają wskazane źródła. W pracy doradczej najczęściej wykorzystuję wspomniany „Informator o zawodach szkolnictwa zawodowego” oraz stronę internetową Mapa Karier[5]. Korzystanie z tych źródeł dostarcza nie tylko wiedzy, ale także uczy poszukiwania informacji i ich krytycznej analizy. Warto odnosić się także do źródeł opracowywanych na poziomie lokalnym – przez cechy rzemiosł, centra kształcenia ustawicznego lub inne instytucje powołane do monitorowania i wspierania rozwoju rynku pracy.
Komponenty wiedzy zawodoznawczej
Projektując oferty edukacyjne i doradcze ukierunkowane na wzmacnianie wiedzy zawodoznawczej, warto uwzględniać możliwie szeroki zakres omawianych aspektów poszczególnych zawodów, branż czy środowisk pracy. Rozwijanie wiedzy o konkretnym zawodzie może dotyczyć takich zagadnień, jak[6]:
  • konieczne kwalifikacje i wymagania formalne,
  • ścieżki kształcenia w zawodzie,
  • odpowiedzialność, jaka wiąże się z wykonywaniem danego zawodu (etyczna, społeczna, prawna, finansowa),
  • korzyści wynikające z wykonywania zawodu,
  • zagrożenia związane z zawodem,
  • typowe zadania zawodowe – zarówno wykonywane indywidualnie, jak i zespołowo,
  • typowe formy zatrudnienia i rozwiązania organizacyjne,
  • możliwości zatrudnienia i zarobki na lokalnym, regionalnym, krajowym i europejskim rynku pracy,
  • stabilność zatrudnienia w danym zawodzie,
  • ścieżki rozwoju i awansu zawodowego,
  • zawody komplementarne do wyuczonego, kwalifikacje wspólne dla grup zawodów,
  • relacja do innych sfer życia i do innych odgrywanych w życiu ról.
Zagadnienia te mogą być realizowane za pomocą różnych rozwiązań metodycznych. Najbardziej efektywne są te, które nawiązują do doświadczeń i dynamizują krytyczne myślenie. Może to być job shadowing[7], praca ze źródłami, analiza danych i wywiady z przedstawicielami zawodów.
Małgorzata Rosalska

[1] A. Bańka, Zawodoznawstwo, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy. Psychologiczne metody i strategie pomocy bezrobotnym, Poznań 2016, s. 13.
[2] Por. Z.B. Gaś, Profilaktyka w szkole, Warszawa 2006, s. 37.
[3] M. Suchar, Modele karier. Przewidywanie kolejnego kroku, Warszawa 2010, s. 14.
[4] https://doradztwo.ore.edu.pl/informator- o-zawodach-szkolnictwa-zawodowego [data dostępu: 07.01.2019].
[5] https://mapakarier.org.
[6] M. Rosalska, A. Wawrzonek, Między szkołą a rynkiem pracy. Doradztwo zawodowe w szkołach zawodowych, Warszawa 2012, s. 19.
[7] H. Dołęga-Herzog, M. Rosalska, Wykorzystanie metod kreatywnych w przygotowaniu uczniów do wyboru zawodu, Warszawa 2014, s. 43.


dr hab. Małgorzata Rosalska, prof. UAM
Jest pedagogiem, doradcą zawodowym, profesorem w Zakładzie Kształcenia Ustawicznego i Doradztwa Zawodowego na Wydziale Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Specjalizuje się w problematyce doradztwa edukacyjno-zawodowego, polityki rynku pracy, edukacji dorosłych i polityki oświatowej. Współtworzyła programy doradztwa edukacyjno-zawodowego dla uczniów i nauczycieli szkół zawodowych („I Ty możesz kształcić mistrzów” oraz „Wiatr w żagle”). Jest autorką książek „Warsztat diagnostyczny doradcy zawodowego”(2012), „Dyrektor szkoły – administrator, menedżer, przywódca. Między szkolną codziennością a polityką oświatową”(2016), a także współautorką takich publikacji, jak „Między szkołą a rynkiem pracy. Doradztwo zawodowe w szkołach zawodowych”(2012), „Od marzeń do kariery. Poradnik dla uczniów i absolwentów szkół ponadgimnazjalnych (2013) oraz „Wykorzystanie metod kreatywnych w przygotowaniu uczniów do wyboru zawodu. Propozycje rozwiązań metodycznych”(2014). Od 2019 r. jest ambasadorem EPALE – elektronicznej platformy na rzecz uczenia się dorosłych w Europie.

….